Doğu Edebiyatı mesneviyatında birçok şair aynı konuyu aynı hikayeyi işlemiştir hatta çoğu şair yararlanma bir tarafa kalsın bir diğer şairin eserini neredeyse olduğu kendi diline kopya etmiştir. Taklit edilen önemli şair de Farsça yazan üç büyük Kürt şairdir Nizamî, Molla Camî ve Hacoyê Kırmanî... Hatta bazı Türk şairler özellikle de Nizamî"nin Leyla û Mecnun"unu taklit edenler bunu açık bir dille ifade ederler. Yine bunların yanında farklı gerekçelerle eserini farklı eserlerin gölgesinde yazanlar vardır. Mesela en güzel örneği meşhur Türk şairi Şeyh Galib"in Hüsn û Aşk"ıdır. Şeyh Galib mevlevi bir şaridir ve kendisini Mevlananın xalefi gibi görür ve mesnevisinin 2020. beytinde şu cesurca ve zekice itirafında bulunur:
Esrârımı Mesnevî"den aldım
Çaldım velî mîrî malı çaldım
Yine Şeyh Galib, kendisini böyle aklarken aynı şeyi yapan Kürt şair Urfalı Nabî"yi, Şeyh Feriddudin Attar"dan etkilenerek Hayrabad adlı eserini yazdığı için yine Hüsn û Aşk"ında şöyle yerer:
Gâhî okunurdu Hayrâbâd
Nâbî olunurdı hayr ile yâd
Hakkâ ki acîb bir eserdir
Erbâbı yanında mu"teberdir
Kim Nâbî"ye hiç düşer mi evfak
Şeyhin sözine kelâm katmak
Ey kıssadan olmayan haberdar
Nâkıs mı bırakdı Şeyh Attar
İşte o kadardır ol hikâyet
Bâkisi dürûğ-ı bî-nihâyet
Manzûme-i Fârisî-veş ebyât
Bi"lcümle tetâbû-ı izâfât
Mi"râc-ı hayâle eyleyip sâz
İster ki Mesîh"e olsun enbâz
Mebnâ-yı binâ-yı Hayrâbâd
Bir hayırsızın kemâlin îrâd
El-hak çalıp alma kıssadır ol
Hırsızlara hayli hissedir ol
Hatta burada Şeyh Galib çok ilginç bir şey söyleyerek en büyük mesnevi şairi Nizamî"yi de bu ithamından nasiplendirir:
Dersen ki Nizamî"yi girâmî
Etmiş o dahî bu iltizâmı
Evet Şeyh Galib örneğinde görüldüğü gibi mesnevi yazmak o kadar da kolay değil hele de konu seçimi ve yazma üslubu... İşte bence Xanî"nin en önemli yönü burda belirmeye başlar. Ehmedê Xanî her şeyden önce Şeyh Galib gibi eleştiri oklarını yayından atmaya hazır şairlere kesinlikle mahal vermiyor, bırakın konuyu birinden çalmayı-aşırmayı, O, o güne kadarki tüm mesnevileri okumuş gibi çalma sözcüğünü değil de ödünç alma fiilini bile olumsuzlayarak tamamen Kürdî bir konu seçiyor, tamamen ilhamını kendisinden ve sadece kendi millî değerlerinden alır ve bunu yaparken de son derece bilinçli bir şekilde yapar. Zira hiçbir mesnevide görülmeyen özellikler vardır Mem û Zîn"de ve maalesef bunlar şimdiye kadar hep gözden kaçmıştır. Mesela bütün hikayeler iki şahıs (bir maşuk bir aşık) etrafında dönerken Mem û Zîn"de dört tane aşk pervanesi vardır. Bu bence en önemli ayırıcı hususiyetlerden biridir Mem û Zîn"in. Mem û Zîn bir manifesto kitabı değildir demiştik fakat bu mesnevinin ayırıcı özelliklerini belirtmek için şunu diyebiliriz ki Mem û Zîn"in iki bölümü tamamen manifesto niteliği taşır ve diğer hiçbir mesnevide rastlanmayan sadece Xanî"ye ait Kurdîce özellikler kendini gösterir. Bu iki bölümden biri Kürtleri Övüşün Metni adlı ve değerli üstad M. Emin Bozarslan"ın Mem û Zîn çevirisinde Derdê Me (Derdimiz) adını verdiği 5. bölüm ile Sebebê Nezma Kitabê adlı 6. bölümdür.
Yukarıda da değindiğimiz gibi Xanî ilhamını kimseden almamıştır ama Xanî bununla da kalmaz ve mesnevi geleneğinde bir ilki daha gerçekleştirerek tamamen bir meydan okumayı da gerçekleştirir, Kürtleri -her ne kadar onlar kendi öz güçlerinin ve de millî değerlerinin fakında olmasalar da- çok güzel bir dille över, Kürtçe"yi hiçbir dilden aşağı göremeyeceğimizi hatırlatır (sanki bugünkü dil sorunları konusunda bizi uyarır gibi) ve en son olarak da şunu belirtebiliriz ki Ehmedê Xanî bir edebiyatı tekrar diriltmenin peşinde olduğunu söyler, ki bunları şu şekilde ifade eder:
Ez mame di hikmeta Xwedê da
Kurmanc di dewleta dinê da
Aya bi çi wechî mane mehrum
Bîlcumle ji bo çi bûne mehkum
Wan girtî bi şîrî şehrê şuhret
Texsîrî kirin bîladê hîmmet
Her mîrekî wan bi bezlê Xatem
Her mêrekî wan bi rezmê Rustem
Bifikir ji Ereb heta we Gurcan
Kurmancî ye bûye şibhê burcan
Rum û Ereb û Ecem temamî
Hemiyan ji me re dikir xulamî
Yine 6. bölümde yani bir mesnevinin en önemli bölümü olan Sebeb-i Telif bölümünde Xanî eserini nasıl Kurdperwer duygularla yazdığını dillendirir ve tarihi bir tespitte bulunur ki bunu hala aydınlarımız tartışır fakat Xanî"nin görüşüne bakmazlar. Xanî"nin bu tesbiti de şudur ki Kürtçe yazan şair ya da edipler Kürt edibi ya da şairidir yani tamamen eserinin dili ile ilgilidir yoksa siz de Kürt şairleri Nizamî ya Molla Cami gibi çok güzel eserler verebilirsiniz fakat kimse sizi bir at bakmak için seyislik için bile tutmaz. Yine Xanî burada der ki eğer siz de benim gibi bir inci değerindeki Kürtçe ile yazarsanız Melayê Cizîr"nin ruhunu diriltirsiniz, Elî Herîr"iyi sevindirirsiniz ve hatta Feqiyê Teyran"ı da ebede kadar mesut edecek kadar hayran bırakırsınız:
Xanî kemalê bêkemalî
Meydana kemalê dîtî xalî
Ye"nî ne ji qabîl û xebîrî
Belkî bi teesûb û eşîrî
Hasil ji inad eger ji bê dad
Ev bîdet e ger xîlafê mu"tad
Safî şemirandî vexwarî derdî
Manendê durrê Lîsanê Kurdî
Înaye nezm û înîtazamê
Kêşaye cefa ji bo wê amê
Da xelqî nebêjîtin ku Ekrad
Bêmerîfet in, bêesl û bûnyad
Enwaê milel xwudan kitêb in
Kurmancî tenê di bêhisêb in
Hem ehlê nezer nebên ku Kurmanc
Işqî nekirin ji bo xwe amanc
....
Min dî alema kelamê mewzûn
"Alî bikira li banê gerdun
Bîna ve rûha Melê Cizîrî
Pê hey bikira Elî Herîrî
Keyfek we bida Feqiyê Teyran
Hetta bi ebed bimayê heyran
Yararlandığımız eser ve makaleler:
1) Mîzanul-Edeb (Mem û Zîn), Ehmedê Xanî, haz. Zeynelabidin Amêdî
2) Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, haz. M. Emin Bozarslan, Hasat Yay. 1990-İst 3. bsk.
3) Mem û Zîn"de Kürt Milliyetçiliği, Ferhad Şakeli, Doz Yay. 1996-İst 2. bsk.
4) Nûbar, Ehmedê Xanî, hzr. Z. Zınar, Fırat Yay. 1992-İst
5) Di Edebiyata Rojhilat de Awayê Mesnewiyê û Mem û Zîn, Ayhan Geverî, Nûbihar Dergisi, sayı: 87, yıl: 2002 s: 43-51
6) Di Edebiyata Rojhilat de Awayê Mesnewiyê û Mem û Zîn, Ayhan Geverî, Nûbihar Dergisi, sayı: 88, yıl: 2003 s: 57-59
7) Di Edebiyata Rojhilat de Awayê Mesnewiyê û Mem û Zîn, Ayhan Geverî, Nûbihar Dergisi, sayı: 89, yıl: 2003 s: 83-88
8) Mem û Zîn ve Edebiyatımızdaki Yeri, Ramazan Alan, War Dergisi, sayı: 1, yıl: 1997, s: 15-37
9) Kürdistanlı Filozof Ehmedê Xanî, Medeni Ayhan, 1996-Ankara
10) Xanî"den Mem"e Bir Buket Çiçek, H.Mem, Estituya Kurdî ya Stenbolê yay. 1999-İst
11) Osmanlı Döneminde Yazılan Kürtçe Eserler Üzerine II, Kitabiyat Dergisi, 389
12) Hüsn ü Aşk, Şeyh Galib, haz. M. Nur Doğan, Ötüken Yay. İst-2002.
13) Leyla û Mecnun, Fuzulî, haz. M. Nur Doğan, YKY İst-2002, İkinci bsk.
14) Diwan û Gobideyê Ahmedê Xanî Yêd Mayî, A. Varlı, Ank-2005